Η εγκυμονούσα στιγμή

του Γιώργου Μανιάτη

Οι επιπτώσεις της καπιταλιστικής κρίσης –μιας κρίσης που συνεχώς βυθίζεται σε αδιέξοδα- καθορίζουν πια την καθημερινή μας εμπειρία. Η βίαιη διάλυση των μεσαίων στρωμάτων και η ραγδαία προλεταριοποίησή τους, η συνεχής εξαθλίωση των συνθηκών ζωής της εργατικής τάξης και η απαξίωσή της από την καπιταλιστική ηγεμονία αποτελούν καταστάσεις που διαμορφώνουν μια νέα, αδυσώπητη κοινωνική πραγματικότητα. Από την άλλη, οι κινητοποιήσεις των εργαζομένων, έστω και ακόμη αποσπασματικές, η συνολική κοινωνική ένταση, που, ή σιγοβράζει, ή εκδηλώνεται συχνά σπασμωδικά, συγκροτούν την απαρχή μιας δυναμικής αμφισβήτησης των κυρίαρχων μηχανισμών της καπιταλιστικής ρύθμισης. Αν συνυπολογίσει κανείς την εκρηκτική κατάσταση στον Αραβικό κόσμο, την εκδήλωση των βαθιών ταξικών αντιθέσεών του, στις διάφορες μορφές που αυτές παίρνουν, ανάλογα με την τοπική του ιδιομορφία καθώς και τη διόγκωση των κινημάτων διαμαρτυρίας και αντίστασης στην Ευρώπη, μπορεί να αναρωτηθεί για την ιστορική κρισιμότητα της στιγμής.

Ο χρόνος της Ιστορίας είναι ιδιόρρυθμος. Άλλοτε απλώνεται νωχελικά και ράθυμα σε μεγάλες περιόδους κι άλλοτε συμπυκνώνεται σε στιγμές οριακές. Ίσως η δεκαετία που διανύουμε να είναι μια τέτοια στιγμή. Μια περίοδος που η γενικευμένη καπιταλιστική κρίση διαχέεται σε κάθε σφαίρα της κοινωνικής ζωής, διαβρώνει και μεταστοιχειώνει αξίες, εγκλωβίζει σε αδιέξοδα, διαμορφώνει το πλαίσιο του φόβου που γίνεται πανικός, της ανασφάλειας που ολοκληρώνεται σε απόγνωση. Σ’ αυτές τοις συνθήκες, το βάρος της κοινωνικής εμπειρίας επιδρά καταλυτικά στη συνείδηση. Αναδιατάσσει τις όποιες σταθερές της αναφορές. Ρευστοποιεί, με λίγα λόγια τον υποκειμενικό τρόπο αφομοίωσης του κοινωνικού. Εξατομικεύει, κατατεμαχίζοντας και απομονώνοντας, την ανθρώπινη προσωπικότητα. Όχι μόνο σε σχέση με τους άλλους. Διαλύει και αυτονομεί τις διάφορες πλευρές της ενότητας του εαυτού, τις αντιπαραθέτει μεταξύ τους, διασπά την ενότητα του κοινωνικού ανθρώπου και την ανάγει σε ατομικές στιγμές ζωής, δίχως συνέχεια, αποσυνδεδεμένες από την ιστορικότητά τους, χωρίς το παρελθόν, που εγγυάται την προσδοκία του μέλλοντος και χωρίς το μέλλουν, που αφομοιώνει και αξιολογεί το παρελθόν. Μια ζωή δίχως προσδοκία, είναι ζωή άνυδρη, ξερή, μονοδιάστατη. Είναι μια ζωή αποξενωμένη.

Οι φορείς της καπιταλιστικής κυριαρχίας εκβιάζουν τις συνειδήσεις των εργαζομένων. Βιάζοντας το περιεχόμενο των εννοιών. Μεταστρέφουν και έτσι διαστρέφουν το νόημά τους. Ο βιασμός της γλώσσας είναι η έσχατη επίδειξη της αλαζονικής εξουσίας. Η ρευστότητα, η ανασφάλεια, η διάλυση των ιστορικοκοινωνικά διαμορφωμένων εργασιακών σχέσεων μετασχηματίζονται σε ωραιοφανή «ευελιξία». Η βίαιη εξατομίκευση, η αποκοινωνικοποίηση, η θραυσματοποίηση του εαυτού εμφανίζεται σαν «ταλέντο». Οι κοινωνικοί διαχωρισμοί, οι ποικίλοι αποκλεισμοί, οι ταξικές αντιθέσεις διαλύονται στο σχήμα «ταλαντούχοι-μη ταλαντούχοι». Η μιντιακή επιβολή, ο συστηματικός έλεγχος της γνώσης, ο πιο εξελιγμένος και βίαιος καταμερισμός της εργασίας, η μονοδιάστατη εξειδίκευση, η περίκλειστη ιδιωτική εμπειρία, όλες οι μορφές χειραγώγησης εμφανίζονται, με τρόπο ασύστολο, σαν «ευκαιρίες» σ’ ένα νέο κόσμο «υπό διαμόρφωση». Η ανακαίνιση αποτελεί το μακιγιάρισμα της φθοράς και η αναπαλαίωση, την ψευδαίσθηση της αιωνιότητας. Το καπιταλιστικό οικοδόμημα υπόκειται σ’ αυτήν τη διπλή διαδικασία από τους αρχιτέκτονές του. Η «νέα πραγματικότητα» δεν είναι τίποτε άλλο από την ακραία εκδήλωση της παλιάς. Οι εσωτερικοί μετασχηματισμοί του καπιταλισμού δεν αλλάζουν την ουσία του, ούτε το ιστορικά πεπερασμένο της ύπαρξής του. Οι ιδεολόγοι της καπιταλιστικής κυριαρχίας επιχειρούν να διαμορφώσουν έναν νέο τύπο ανθρώπου. Έναν άνθρωπο χωρίς ιδιότητες, χωρίς κοινωνική ζωή, μοιρολάτρη, χωρίς όραμα για το αύριο, δέσμιο του συρρικνωμένου εφικτού, έναν παθητικό άνθρωπο. Σ’ αυτόν τον τύπο ανθρώπου, στη μάζα των εργαζομένων, θα αντιπαραθέσουν τον ριψοκίνδυνο επιχειρηματία, το χρηματοσυλλέκτη τραπεζίτη, τους λογής διαχειριστές του κεφαλαίου, τους αδίστακτους καιροσκόπους και κερδοσκόπους, τους στυλοβάτες του συστήματος, αυτούς που πολιτικά θεμελιώνουν και δικαιολογούν τη ληστρική εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης.

Ο κομμουνισμός είναι η πιο ισχυρή τάση της κοινωνικής δυναμικής. Δεν είναι η μόνη. Η κρίση ενισχύει την ανορθόλογη όψη των πραγμάτων και γεννά τις πιο αντιδραστικές, ιστορικά και πολιτικά προοπτικές. Ο φασισμός είναι το κυρίαρχο παράδειγμα. Ο εθνικιστικός παροξυσμός, ο ρατσισμός, η τυφλή μισαλλοδοξία είναι χαρακτηριστικά σύμφυτα με την τυπική ορθολογικότητα του ακραίου νεοφιλελευθερισμού. Η κοινωνική απαξίωση αναπαράγει τα μοτίβα της δήθεν «καθαρότητας». Ο πατριωτισμός μεταπίπτει σε πατριδοπληξία. Η συνείδηση του συνανήκειν σε μαζοποιημένες, αγελαίες αντιδράσεις. Εύκολα κατασκευάζεται ο εχθρός-άλλος.

Οι αντιθέσεις του καπιταλισμού, η κυρίαρχη μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων, ο συσσωρευμένος παγκόσμιος πλούτος και το ταυτόχρονο βάθεμα της ανισότητας, αποτελούν στοιχεία, τα οποία, στην περίοδο της κρίσης όπου αφομοιώνονται στην πιο ακραία τους μορφή από την κοινωνική εμπειρία, συγκροτούν την αντικειμενική υπόσταση της κομμουνιστικής προοπτικής. Δεν αρκεί μόνο αυτό.

Ο υποκειμενικός τρόπος κατανόησης του κοινωνικού είναι δεν είναι ποτέ ταυτόσημος με τον τρόπο που η κοινωνική πραγματικότητα αντανακλάται στη συνείδηση. Είναι πάντοτε διαμεσολαβημένος από τυχαιότητες, ψευδαισθήσεις, στιγμιαίες αντιδράσεις, από τον προσωπικό τόνο του καθένα. Η κοινή αντικειμενική τους βάση, η καπιταλιστική πραγματικότητα, δεν αναιρεί το γεγονός ότι το διασπασμένο υποκείμενο αντιμετωπίζει την πραγματικότητα με τρόπο ιδιόμορφα προσωπικό κι αποσπασματικό. Η αντικειμενική κοινωνική θέση δεν ταυτίζεται με τον υποκειμενικό τρόπο της ατομικής της κατανόησης.

Ο κομμουνισμός δεν είναι μόνο αντικειμενικά δυνατός αλλά και αναγκαίος. Η πλήρης απελευθέρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, η απολαυστική σχέση με την ανθρώπινη δημιουργικότητα προϋποθέτει την άρση της διάσπασης, την αντιμετώπιση της κατατεμαχισμένης ανθρώπινης εμπειρίας. Προϋποθέτει τη διαλεκτική της ενότητας του ατομικού με το συλλογικό. Όχι τη διάλυση του πρώτου στο δεύτερο αλλά τη διαλεκτική του άρση στη συλλογική δράση. Κριτήριο του υποκειμενικού τρόπου κατανόησης της αντικειμενικής αναγκαιότητας του κομμουνισμού είναι η στράτευση στην υπόθεσή του. Η κομμουνιστική οργάνωση οριοθετείται και συνεχώς αξιολογείται από τη δυνατότητά της να εγγυάται τη στράτευση στην υπόθεση της ελευθερίας, χωρίς ούτε να παραχαράσσει το περιεχόμενό τους, ώστε να τις υποτάξει –τη στράτευση και την ελευθερία- σε μια μηχανιστική κατασκευή, συνηθισμένη πρακτική της γραφειοκρατίας, ούτε να τις διατηρήσει σ’ ένα αφηρημένο επίπεδο καθαρής ηθικολογίας. Η διαφορά της οργάνωσης από το μηχανισμό έγκειται στο ότι η πρώτη αναφέρεται σε κάτι που είναι ζωντανό, συνεχώς εξελίσσεται, αναζωογονείται από την αίσθηση του πραγματικού ενώ ο δεύτερος είναι μια κατασκευή, με την ίδια πάντοτε λειτουργία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που όλες οι θεωρίες συγκρότησης της αστικής κοινωνία και νομιμοποίησης της αιωνιότητάς της –οι βασικές θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου- είχαν ως επιστημολογικό τους πρότυπο την εικόνα της μηχανής.

Η κομμουνιστική οργάνωση οφείλει ν’ αφουγκράζεται όλα τα σκιρτήματα του αριστερού ριζοσπαστισμού, όλες τις αντιστάσεις στον αστικό κομφορμισμό, την ποικιλία των αμφισβητήσεων της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Να το κάνει δίχως να υποτάσσεται άκριτα στη ροή της αυθορμησίας, κατανοώντας πάντοτε ότι το αυθόρμητο και το συνειδητό δεν είναι δυο αλληλοαποκλειόμενοι κόσμοι αλλά αποτελούν μια διαλεκτικά ιεραρχημένη ενότητα. Οφείλει να κατανοεί αλλά και να διαφυλάσσει αυτή την ενότητα. Διαφορετικά, το αυθόρμητο θα ταυτίζεται με το ξέσπασμα της στιγμής και το συνειδητό με την αναστολή της δράσης.

Ο κομμουνισμός είναι αναγκαίος και γιατί στο πρωτογενές του επίπεδο αποτέλεσε τη ρίζα της ανθρώπινης κοινωνίας, την πρώτη υπαρκτική συνθήκη της ανθρώπινης περιπέτειας. Είναι αναγκαίος και γιατί θα επιβεβαιώσει την ίδια την ιστορία του ανθρώπου. Θα απελευθερώσει τη δυναμική της, θα ενοποιήσει τις στιγμές ανθρώπινου πολιτισμού που οδηγούν στην ανθρώπινη απελευθέρωση. Θα ανθρωποποιήσει, τελικά, τον άνθρωπο.

Η σημερινή ιστορική στιγμή είναι οριακή. Όπως θα έλεγε ένας σπουδαίος Γερμανός θεατρικός συγγραφέας και στοχαστής, ο Λέσινγκ, πρόκειται για μία «εγκυμονούσα στιγμή». Ο καπιταλισμός δοκιμάζει τα όρια και τις αντοχές του. ίσως να βρίσκεται στο όριο της ύπαρξής του. Ίσως να βρίσκεται στα πρώτα βήματα μιας επικίνδυνης σχοινοβασίας. Η κομμουνιστική αριστερά έχει να παλέψει με την αμηχανία του παρελθόντος της, και την αβεβαιότητα του παρόντος της. Αμηχανία γιατί το παρελθόν μένει στην ουσία αναξιολόγητο. Εύκολα προσπελάσιμο. Αυθαίρετα αιτιολογημένο. Ανεξέταστο. Όσοι εύκολα το υπερασπίστηκαν, εύκολα το καταδικάζουν. Όσοι εγκλωβίστηκαν στην ψευδαίσθηση της εξουσία που αυτό παρείχε, δύσκολα απεγκλωβίζονται. Σε κάθε περίπτωση το παρόν μας καθορίζεται από το παρελθόν. Δεν μπορούμε να υποστηρίζουμε ότι η ιστορία είναι η αυθεντική περιοχή του ανθρώπου και συγχρόνως να αρνούμαστε να δούμε τη δικής μας προσωπική και συλλογική ιστορία. Εθελοτυφλούμε με το να λέμε ότι η δική μας οργάνωση θα είναι διαφορετική, δίχως τα προβλήματα της προηγούμενης. Ότι ο δικός μας σοσιαλισμός θα είναι διαφορετικός από ό,τι ιστορικά παρουσιάστηκε ως τέτοιος. Ότι, τελικά, εμείς θα είμαστε άλλοι από αυτούς που είμαστε κάποτε. Ο κομμουνιστής δεν μετανοεί ζητώντας άφεση αμαρτιών, δεν βαφτίζει το κρέας, ψάρι. Ψάχνει, αναστοχάζεται, κρίνει, δεν κρύβει τίποτε, δεν παρασύρεται από την ευκολία του προσπεράσματος της ιστορίας του. Η αμηχανία του για το παρελθόν συντηρεί την αβεβαιότητα για το παρόν.

Είναι προφανές ότι η σημερινή μορφή της καπιταλιστικής κρίσης επιτάσσει τις δικές της αναγκαιότητες. Απαιτεί, συγκεκριμένες απαντήσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα. Όποιος στο όνομα του γενικού αρνείται, παρακάμπτει ή θεωρεί επουσιώδες το ειδικό ή είναι αιθεροβάμων ή παραγνωρίζει την ίδια τη φύση της πολιτικής πράξης. Δεν μπορεί, όμως, η τακτική να υπερκαλύπτει τη στρατηγική. Ούτε μπορεί η αναγκαία επίκληση της κοινής δράσης, της δράσης από τα κάτω να δικαιολογεί τη σημερινή αδυναμία της κομμουνιστικής αριστεράς να επεξεργαστεί το περιεχόμενο του σοσιαλισμού της εποχής μας, ανατέμνοντας το δικό της παρελθόν.

Η κομμουνιστική υπόθεση βρίσκεται στον πυρήνα της επαναστατικής στρατηγικής, εφόσον πιστεύουμε ότι στόχος της επανάστασης είναι η εργατική εξουσία, σκοπός της, όμως, είναι η ανθρώπινη απελευθέρωση. 

πηγή: Εφημερίδα ΠΡΙΝ